عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدیدواژه شناسی و بررسی مصادیق حقوق بشر دوستانه
در این فصل به مفهوم و واژه های حقوق بشر دوستانه و برخی از مصادیق آن خواهیم پرداخت تا قبل از ورود به بحث با این مصادیق آشنا گردیم لذا در دو مبحث بررسی موارد ذکر شده صورت خواهد گرفت.
مبحث اول- واژه شناسی و تعاریف
گاهی حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه در اذهان در ابتدا مشابه هم می باشند و به یکدیگر نسبت داده می شوند در صورتی که اینها با هم متفاوت می باشند لذا در این مبحث بر آنیم تا با بررسی دقیق مفاهیم حقوق بشر دوستانه آنرا بطور کامل از حقوق بشر تفکیک نماییم.
گفتار اول- مفهوم حقوق بشر دوستانه
بند اول –معنا
حقوق بشردوستانه واژه اي است كه در قرن حاضر و بعد از حقوق بشر بوجود آمده است . حقوق بشردوستانه ترجمه كلمه Humanitarian law است . در ایران آنرا حقوق انسان دوستانه هم می نامند اما بیشتر از واژه بشر دوستانه استفاده می شود.واژه «حق» در تركيب «حقوق بشردوستانه» ، ترجمه حق در مقابل تكليف نيست ، و حقوق به معنی مقررات است ،بعبارتی مقرراتی که انسان دوستانه باشد معنا می دهد.
بند دوم – تعریف حقوق بشر دوستانه
حقوق بشر دوستانه ناظر بر قوانین و مقررات در جهت حفظ حقوق و ارزشهای انسانی در زمان جنگ می باشد که هدف اصلی آن کاهش آلام و دردهای افراد بیگناه و غیر نظامی و همچنین نظامیان و سربازان در درگیریها و مخاصمات مسلحانه ، مانند حفظ حقوق مجروحان جنگی ، حفظ حقوق اسرا و …. می باشد.
بطورکلی حقوق بشردوستانه، مجموعه اي از قواعد بين المللي قراردادي يا عرفي است كه مشخصاً ناظر به مشكلات بشردوستانه اي است كه از مخاصمات مسلحانه بين المللي يا غيربين المللي ناشي شده اند . اين قواعد به دلايل بشردوستانه حق طرفين مخاصمه را در انتخاب و استفاده از ابزارها و شيوه هاي جنگي محدود مي كند و اشخاص و اشيايي را كه از درگيري ها متأثر شده يا خواهند شد ، مورد حمايت قرار مي دهد . حقوق بشردوستانه «حقوق مخاصمات مسلحانه» نيز ناميده مي شود .[1]
بند سوم- رابطه حقوق بشر دوستانه و حقوق بشر
درگذشته، حقوق بشر [2]و حقوق بين الملل بشر دوستانه بصورت مجزا شكل گرفته و توسعه يافتند، حقوق بشر را حقوق زمان صلح و حقوق بين الملل بشر دوستانه را حقوق زمان جنگ قلمداد مي‌كردند. بنابراين تصور اين بود كه هيچ رابطه و نسبتي ميان اين دو واژه وجود ندارد. اما در پي تغيير و تحولاتي كه در نظام حقوق بين الملل در دو عرصۀ حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه صورت گرفت و قلمرو اجرايي مكاني و زماني اين دو حقوق گسترش پيدا كرد، حقوق بشر دوستانه و حقوق بشر در جهت همگرايي به منظور حمايت از انسان و كرامت انساني او توسعه يافته و بتدريج به سمت نزديك شدن حركت نمودند بدين ترتيب رابطه ميان حقوق بشر دوستانه و حقوق بشر در دو نظام حقوق بين الملل معاصر شكل گرفت .
حقوق بشردوستانه و حقوق بشر هر دو درصدد حمايت از فرد هستند . حقوق بشردوستانه در موقعيت درگيري هاي مسلحانه اعمال مي شود ، در حالي كه حقوق بشر در همه موقعيت ها اعم از جنگ و صلح از فرد حمايت مي كند .هدف حقوق بشردوستانه حمايت از قربانيان جنگ با تلاش براي محدود كردن رنج هاي ناشي از جنگ است، اما حقوق بشر به دنبال حمايت از فرد و پس از آن پيشرفت اوست . حقوق بشردوستانه در درجه اول مربوط به رفتار يا اشخاصي است كه به دست دشمن افتاده اند و روشي كه جنگ بايد بر اساس آن هدايت شود . هدف حقوق بشر تنظيم روشهايي به منظور هدايت عمليات نظامي نيست ، بلكه هدف آن محدود كردن قدرت دولت بر اشخاص و جلوگيري از رفتار مستبدانه است .
گفتار دوم – پیشینه تاریخی
مقررات حقوق بشردوستانه ریشه در تاریخ دارد. زیرا از ابتدای حیات جوامع بشری تاکنون همواره جنگ بین انسانها وجود داشته و جنگ ها همیشه تابع نوعی مقررات بوده اند قواعد و مقررات انسان دوستانه در ابتدايي ترين جنگها – البته نه به شكل امروزي آن – رعايت مي‌شده است. براي مثال در يونان و ايران باستان مقرراتي راجع به رفتار با اسيران جنگي و احترام به آنها، ايمني غيررزمندگان، تكريم تسليم شدگان، حرمت اماكن مقدس و…ديده مي‌شود. پاي بندي قواعد و رفتار انسان دوستانه و رعايت آنها در زمان درگيريهاي مسلحانه، برخاسته و نشات گرفته از تمدن‌ها، فرهنگ‌ها و عقايد و مذاهب ملل مختلف جهان است. به يقين مي‌توان گفت كه در اين زمينه بيشترين قوانين و مقررات مشترك ميان ملّت‌ها وجود دارد و اين مسئله سبب رعايت قواعد و مقررات انسان دوستانه در هنگام مخاصمات مسلحانه مي‌شود..[3]
در میان قبیله سومریان یک نهاد سازمان یافته وجود داشته که در آن قواعد و مقرراتی مانند اعلام جنگ ، حکمیت ، مصونیت سفرا و نمایندگان سیاسی و احترام به قراردادهای صلح وجود داشته است .در این دوره رسم آزادی اسرا در مقابل گرفتن پول ( فدیه ) نیز رایج بوده است . حمورابی پادشاه بابل در مجموعه قوانین و مقررات خود بنام الواح حمورابی به بخشی از قوانین و مقررات جنگ اشاره می نماید[4]. سون تزو[5] در کتاب خود بعنوان هنر جنگ که 500 سال پیش از میلاد مسیح بعنوان اولین اثر ادبی کلاسیک در استراتژی نظامی نگاشته شده رعایت اصول انسانی همانند احترام به اسیران جنگی ،دلاوی ، شرافت ، پرهیز از خشونت بی دلیل و آزار رساندن به غیر نظامیان را برای فرماندهان گوشزد نموده است[6]. کتب آسمانی قرآن و انجیل هم دربردارنده قواعدی در مورد جنگها هستند . هر چند که قرآن مجید در این میان موقعیتی ممتاز دارد و در آن به کرات بر رعایت اصول انسانی در هدایت و اداره جنگها تاکید شده است. همچنین در احادیث و روایات اسلامی نمونه هایی از قواعد بشردوستانه حقوقی به چشم می خورد. اما این قواعد حقوقی ، جنبه عرفی داشته و تدوین نشده بودند. نخستین قانون بشردوستانه مدون و منظمی که از سوی یک دولت برای نیروهای مسلح تدوین شد ، مجموعه قوانین لیبر بود. این مجموعه قوانین توسط دولت ایالات متحده آمریکا در سال 1863 تصویب شد و هدف آن تنظیم رفتارسربازانی بود که در ایالات متحده درگیر جنگهای داخلی بودند . اما این قانون هم جنبه داخلی داشت و فقط در ایالات متحده قابل اجرا بود .
در سال 1859 جنگي ميان فرانسه و اتريش در محلي به نام سولفرينو در شمال ايتاليا روي مي‌دهد و تلفات و خسارات جاني و مالي فراواني به طرفين جنگ وارد مي‌شوداين حادثه ناگوار هانري دونان[7]، تاجر معروف سوئیسي را كه بطور همزمان در منطقه مذكور بود تحت تاثير قرار داده و موجب نگارش كتابي تحت عنوان «خاطرات سولفرينو»[8] از سوي ايشان مي‌گردد او در كتاب خودش دو پيشنهاد مهم و اساسي را مطرح مي‌نمايد كه پيشنهاد دوم او منجر به تصويب معاهده‌اي در جهت بهبود شرايط مجروحين جنگي مي‌شود. اين قرارداد موجب تدوين و تصويب كنوانسيون‌هاي لاهه در سال‌هاي 1899 و 1907 و كنوانسيون چهارگانه ژنو در سال 1949 توسط دولتها مي‌شود كه به ترتيب حقوق لاهه و حقوق ژنو نام دارد. مقررات حقوق لاهه و حقوق ژنو با تصويب دو پروتكل الحاقي به كنوانسيون‌هاي چهارگانه ژنو در سال 1977 به صورت يك نظام حقوقي واحد و منسجم درآمده و حقوق بين الملل بشردوستانه معاصر را تشكيل مي‌دهند.[9]
مبحث دوم- شناسایی اصول و اهداف
حقوق بشر دوستانه دارای یکسری قواعد و اصولی در عرصه جهانی می باشد و از سویی اهدافی را دنبال می نماید که دارای اهمیت بسیاری است لذا در این مبحث سعی نمودیم این موارد را بررسی نماییم.
گفتار اول – اصول و قواعد حقوق بشر دوستانه
اصول و قواعد بشر دوستانه مربوط به زمان جنگ و پایان جنگ می باشد و شناسایی آن بسیار حائز اهمیت است چرا که دولتها بدلیل خشم و نفرتی که از یکدیگر دارند از هیچ حرکت غیر انسانی دریغ نخواهند ورزید لذا اجرای این قواعد و اصول باعث جلوگیری از اعمال غیر انسانی خواهد شد.
بند اول -اصول حقوق بين الملل بشر دوستانه
معمولاً هر ساختار و یا مفهوم حقوقی بر روی یکسری پایه و اصول استوار بوده و تمامی قواعد و مقررات منعقده نیز در چارچوب اصول مذکور طراحی و در نهایت تصویب می شوند . مثلاً حقوق جنگ بر پایه اصل اساسی ممنوعیت توسل به زور استوار بوده و لذا توسل به زور و نیروی نظامی علیه سایر تابعان نظام بین المللی ، صرفاً در دو مقوله دفاع مشروع و امنیت دسته جمعی و آن هم تحت تدابیر و شرایط خاصی قواعد و مقرراتی در زمینه حمله نظامی علیه عضو خاطی جامعه بین المللی تدوین گردید .در زمینه حقوق بشر دوستانه نیر همانطورکه عنوان گردید اصل اساسی بر حفظ و حمایت از حقوق افراد و انسانها اعم از سربازان و غیر نظامیان در جنگ استوار می باشد که در این مقوله 6 اصل اساسی بشرح ذیل، چارچوب و سنگ بنای اقدامات بشر دوستانه را تشکیل می دهد:
1- اصل رفتار انساني و عدم تبعيض: يعني همه افراد انساني صرف نظر از جنسيّت، مليّت، نژاد، مذهب و يا عقايد سياسي خودشان شايسته و سزاوار بهره‌مند شدن از رفتار انساني مي‌باشند.
2- اصل ضرورت نظامي: طبق اين اصل هم فعاليّت‌ها و عمليات نظامي بايد بر اساس دلايل نظامي قابل توجيه باشد.
3- اصل محدوديت: بر اساس اين اصل، بكارگيري شيوه‌ها و روش‌هاي جنگي و استفاده از سلاح‌هاي كه تلفات بيش از حد لزوم درد و رنج زائد الوصفي را ايجاد نمايد ممنوع است.
4- اصل تفكيك: طبق اين اصل بايد بين اهداف نظامي و غيرنظامي تفكيك و تمايز قائل شد.
5- اصل تناسب: يعني خسارات و صدمات اتفاقي ناشي شده از حمله به اهداف نظامي در مقايسه با مزيت‌ها و فوايد نظامي مستقيم و قطعي كه از آن حمله بدست مي‌آيد نبايد از حد لزوم باشد.
6- اصل حس نيّت: يعني در مخاصمات مسلحانه، مذاكرات بين طرفين متخاصم بايد با جس نيّت باشد.[10]
بند دوم- قواعد اساسي حقوق بين المللي بشردوستانه
1ـ بايد به حق و تماميت جسمي و روحي اشخاصي كه از جريان مخاصمه خارج هستند، احترام گذارد .
2ـ كشتن يا آسيب رساندن به دشمني كه تسليم شده يا از جريان مخاصمه خارج شده ، ممنوع است .
3ـ مجروحين و بيماران بايد جمع آوري شده و مورد مراقبت قرار گيرند .
4ـ بايد به حق حيات ،حيثيت ، حقوق شخصي و اعتقادات مبارزان دستگير شده و غيرنظاميان تحت اختيار هر يك از طرفين مخاصمه ، احترام گذاشته شود .
5ـ همه افراد بايد از تضمينات قضايي برخوردار باشند .
6ـ طرفين يك مخاصمه و اعضاي نيروهاي مسلح آنان ، در انتخاب شيوه ها و ابزارهاي جنگي اختيار نامحدود ندارند .
7ـ طرف هاي يك مخاصمه بايد ميان اموال و اشخاص نظامي وغيرنظامي تفاوت قايل شود.
8ـ هر گونه عمليات جنگي بايد نسبت به اهداف مورد تهاجم قواي متخاصم ، ضرورت و تناسب داشته باشند .
9ـ حمله به تأسيسات مولد نيروهاي خطرناك از قبيل سدها و نيروگاه ها ممنوع است .
10ـ پرسنل پزشكي و مذهبي ، نيروهاي امدادي ، وسايل نقليه پزشكي ، بيمارستان ها و تأسيسات امدادي پزشكي مصونيت دارند و نبايد مورد حمله واقع شوند .[11]
بند سوم- اصول حاکم بر درگیریهای مسلحانه
سه اصل، ضرورت، انسانیت و مروت، اصولی هستند که هدایتگر طرفهای مخاصمه باید آنها را رعایت کنند. به موجب اصل ضرورت، صرفاً اقدامات ضروری برای دستیابی به پیروزی مجاز است؛ بنابراین، باید میان اقدامات انجام گرفته و صدمات و ضایعاتی که به بار میآید تناسبی وجود داشته باشد. به موجب اصل انسانیت، میزان خشونت مشخص و اقادامات غیرضروری یا افراطی ممنوع میگردد. مروت به معنای رعایت انصاف و احترام متقابل میان نیروهای متخاصم است؛ از اینرو، روشهای جنگی ناشایست از قبیل خیانت یا حیلهی نامشروع ممنوع میگردد. کمیته بینالمللی صلیب سرخ قواعد اساسی حقوق بشردوستانه بینالمللی در درگیریهای مسلحانه را به این شرح خلاصه کرده است:
1) افراد ناتوان از جنگ و کسانی که نقش مستقیمی در درگیریها ندارند، از این حق برخوردارند که جان و تمامیت اخلاقی و جسمی آنان محفوظ بماند.
2) کشتن یا مجروح کردن دشمن تسلیم شده یا ناتوان از جنگ ممنوع است.
3) هر یک از طرفین درگیر، باید مجروحان و بیماران تحت اختیار خود را جمعآوری نموده و مورد مراقبت قرار دهد.
4) محترم شمردن حق حیات، کرامت، حقوق فردی و باورهای رزمندگانی که به اسارت در آمدهاند و نیز غیرنظامیان تحت سلطه دشمن.
5) تضمینات قضایی اساسی برای تمام افراد.
6) عدم برخورداری طرفین درگیری و اعضای نیروهای مسلح آنها از اختیار نامحدود در بکارگیری شیوههای جنگی که ماهیتاً تلفات غیرضروری یا رنج بیش از حد به جای میگذارند.
7) طرفین درگیری همواره باید میان افراد غیرنظامی و رزمندگان تمایز قایل شوند تا به اموال و افراد غیرنظامی آسیبی نرسد. سکنه غیرنظامی و افراد عادی نباید هدف حمله قرار گیرند.[12]
گفتار دوم- اهداف وانگیزه
هدف اولیه حقوق بشردوستانه، كاهش پيامدهاي ناگوار و تلخ جنگ بود اما همزمان با توسعه و تدوين حقوق بين الملل بر مبناي فردگرايي و حمايت بيشتر از افراد، مفهوم آن در جهت احترام به شأن و منزلت و كرامت والاي بشر در ميان مخاصمه و حتي بعد از آن [13] و نيز مجازات ناقضين قواعد بنيادين و اساسي حقوق بشر دوستانه گسترش يافت. اين حقوق دو هدف مهم و اساسي را خط مشي خود قرار داده است كه عبارتند از:
1- حمايت از كرامت انساني و انسانيت در اثناء مخاصمات مسلحانه بين المللي و غير بين المللي.
2- كاهش تلفات و خسارات و تسكين آلام بشري در زمان مخاصمات مسلحانه بين المللي و غيربين المللي.[14]
فصل دوم- شناسایی انواع و منابع مخاصمات مسلحانه
در گیری مسلحانه یا بعبارتی مخاصمات مسلحانه دارای انواع و اقسام مختلف بوده و از سویی از منابع متغیری برخوردار می باشد لذا در این فصل این موارد را بررسی خواهیم نمود.
مبحث اول- انواع در گیری های مسلحانه
در گیری های مسلحانه ایی که سبب تضییع حقوق بشر دوستانه در عرصه جهانی می شود خود به دو دسته مسلحانه بین المللی و مسلحانه غیر بین المللی می گردد که طی گفتار آتی به تفصیل آنها خواهیم پرداخت.
گفتار اول-چگونگی اجرای حقوق بشر دوستانه
وقتی مساله اجرای حقوق بین الملل بشردوستانه مطرح می شود ، این سؤال به میان می آید که آیا حقوق بین الملل بشردوستانه در هر نوع درگیری با هر سطح شدت اجرا می شود یا نه و آیا مقررات یکسانی در همه درگیری ها قابل اجراست . برای پاسخ به این سئوال باید گفت که حقوق بشردوستانه در دو موقعیت قابل اجراست:
بند اول – درگیری های مسلحانه بین المللی
منظور از درگیری های مسلحانه بین المللی جنگهایی است که در آن ارتش منظم دو دولت با یکدیگر وارد جنگ شوند. دولتها در آن زمان حاضر نبودند در درگیریهای مسلحانه غیر بین المللی ، تعهداتی نسبت به گروههای مسلح مخالفی که با آنها وارد جنگ می شوند بپذیرند . تنها مقرراتی که در مورد درگیری های مسلحانه غیر بین المللی پذیرفته شد ، ماده 3 مشترک کنوانسیونهای چهارگانه ژنو است . این ماده با وجود آنکه مختصر است اما مشتمل بر مقررات بنیادینی برای حمایت از افراد در درگیری های مسلحانه غیر بین المللی است . حقوق بشردوستانه اصولاً براي طرفين مخاصمه وضع شده است و هر شخص يا گروهي از اشخاص كه در مخاصمه شركت نكرده يا شركت در مخاصمه را ترك كرده اند . حمايت مي كند . اين اشخاص عبارتند از :
ـ پرسنل نظامي مجروح يا بيمار در جنگ هاي زميني و بخش خدمات پزشكي نيروهاي مسلح
ـ پرسنل نظامي مجروح ، بيمار يا كشتي شكستگان در جنگ هاي دريايي و بخش خدمات پزشكي نيروهاي مسلح
ـ اسراي جنگي
جمعيت هاي غيرنظامي عبارت اند از :
ـ شهروندان خارجي در سرزمين هاي طرفين مخاصمه از قبيل پناهندگان
ـ غيرنظاميان در سرزمين هاي اشغالي
ـ بازداشت شدگان نظامي و غيرنظامي
ـ پرسنل پزشكي و مذهبي يا واحدهاي دفاع كشوري
